یـزد؛ اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان
یزد اولین شهر خشت خام و دومین شهر تاریخی جهان، استانی کویری در مرکز ایران است که بواسطه ثبت در فهرست جاذبه‌های گردشگری یونسکو در زمره شهرهای مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار دارد.
شهرستان یزد با وسعت 2397 کیلومتر مربع به دلیل وجود جاذبه‌های شغلی، رفاهی و تمرکز اداری، با جمعیتی بیش از پانصدهزار نفر، پرجمعیت ترین شهرستان استان یزد به شمار می رود. این شهرستان شامل دو بخش مرکزی و زارچ با شهرهای یزد، شاهدیه، حمیدیا و دهستان های فجر، فهرج، اله آباد و محمد آباد است. یزد از شهرهای قدیمی ایران و از بهترین نمونه های شهرهای کویر به شمار می رود. در این شهر همه چیز حکایت از حرکت و زنده بودن محیط اجتماعی دارد. نام یزد معمولاً یادآور آثار هنری و اصیل است. ظرافت های به کار رفته در ساخت آثار هنری و معماری این منطقه در نوع خود بی نظیر بوده و از همین جهت دارای ارزش هنری فراوانی است.
پیشینه تاریخی
دست‌افزارهای سنگی، سفال‌های نقش‌دار و دیگر آثار یافت شده در دشت یزد- اردکان نشان می‌دهد که منطقه یزد از سرزمین‌های باستانی ایران بوده و سابقه سکونت در این منطقه به هزاره سوم قبل از میلاد، یا عصر نوسنگی بر میگردد. آبادی‌نشینی در این منطقه از قدمت طولانی برخوردار است و مدنیت یزد از زمان آغاز دوره کشاورزی، در چند کانون عمده پاگرفته است که عبارتند از: مهریز، فهرج، یزد، رستاق، میبد، ابرکوه و اردکان. مناطق مذکور عمدتاً در دشت یزد - اردکان، در امتداد شاهراه باستانی ری - کرمان قرار داشته‌اند.
این سرزمین در دوره هخامنشیان از راه‌های معتبر، مؤسسه‌های راهداری، مراکز پستی و چاپاری برخوردار بوده است. با وجود قرارگیری در مسیر راه‌های مهم ارتباطی، این منطقه تا حدودی از درگیری‌ها و جنگ‌های تاریخ کشور در امان بوده است. گستردگی بیابان‌ها، صعب‌العبور بودن راه‌ها و محدودیت منابع آبی مانع عمده‌ای در جهت تسخیر این منطقه توسط بیگانگان در طول تاریخ به شمار می‌آید.
اطلاعات مبسوطی از وضعیت یزد در دوره‌ی پیش از اسلام در دست نیست. این که در افسانه‌های تاریخی بنای اولیه مناطقی از یزد، مثلاً میبد را به سلیمان نبی، یزد را به ضحاک و اسکندر و ابرکوه را به ابراهیم پیامبر نسبت داده‌اند، خود از نشانه‌های دیرینگی تاریخ و فرهنگ این سرزمین کهن است.
منطقه یزد به دلیل موقعیت بین راهی خود، در نخستین سده اسلامی در زمان حکومت عثمان به تصرف مسلمین در آمد و از آن زمان به بعد تاریخ اسلامی یزد آغاز گردید. هم‌زمان با سرازیر شدن و سکنی گزیدن تعداد زیادی از قبایل و گروه‌های عرب از جمله بنی‌تمیم و بنی‌عامر به یزد، عده زیادی از اهالی یزد که دین زرتشتی داشتند و اسلام را نپذیرفتند ترک دیار نمودند و به سرزمین‌های شرقی نظیر هند مهاجرت کردند.
حکومت آل مظفر در تاریخ یزد نقطه عطفی به شمار می‌آید، چرا که برای نخستین بار این خطه در طی حیات دیرینه‌اش سلسله‌ای را در خود پرورانید که بیش از نیم قرن مقدرات صفحات جنوبی ایران را در دست داشت. طی یک قرن حاکمیت مغول بر ایران، یزد بیش از دو برابر وسعت یافت و در دوره آل مظفر بخصوص در زمان امیر مبارزالدین محمد به مرکز فعالیت‌های سیاسی مبدل شد.
در عصر صفوی بازرگانی ایران رواج و اهمیت زیادی یافت، به ویژه ابریشم و منسوجات ایران در بازارهای اروپایی مقبولیت پیدا کرد و بازرگانان خارجی به ایران روی آوردند. بازرگانان اروپایی از یک سو و از سوی دیگر تجار هندی از طریق راه‌های زمینی بین اصفهان و دهلی در رفت و آمد بودند و یزد به علت داشتن ابریشم و منسوجات مرغوب و موقعیتی که در مسیر راه زمینی داشت رونق و اهمیت زیادی یافت. از زمان حکومت افشار تا اواخر قاجار حکومت یزد در دست محمد تقی‌خان و فرزندانش قرار داشت. آنها در نقش حاکم یا مستوفی یزد خدمات زیادی انجام دادند و مدارس، بازارها، میادین و باغ‌های متعددی را به وجود آوردند.
در سال‌های اوج‌گیری انقلاب اسلامی ایران، یزد یکی از تعیین‌کننده‌ترین و شاخص‌ترین استان‌های کشور محسوب می‌شد به گونه‌ای که پایگاهی برای نشر و ترویج پیام‌های حضرت امام خمینی (ره) بود. حماسه دهم فروردین 1357 مردم یزد که به قیامی خونین علیه رژیم ستم شاهی مبدل گشت نقش مهمی در تداوم قیام خونین مردم قم و تبریز و تسریع روند پیروزی انقلاب اسلامی داشت. نقش دو روحانی مبارز، نستوه و عالیقدر، آیت ا… شهید صدوقی و آیت ا… خاتمی، در جریان هدایت مردم در کلیه مراحل انقلاب و پس از آن در دوران جنگ تحمیلی، فراموش ناشدنی است.
فرهنگ بومی و ادیان
استان یزد از سرزمین‌های قدیمی و تاریخی است و در میان ایالت‌های قدیمی و بزرگ پارس، اصفهان، کرمان و خراسان قرار داشته است. این سرزمین از معابر و گذرگاه‌های مهم در ادوار تاریخی محسوب می‌شده است.
این استان از درگیری‌ها و جنگ‌های سیاسی تاریخ کشور ایران تا حدودی ایمنی داشته است. از طرفی صعب العبور بودن راه‌ها به همراه محدودیت منابع آبی و غیره، مانع عمدهی تسخیر این منطقه توسط بعضی از حکومت‌های بزرگ و کوچک حاشیه و پیرامون این منطقه در طول تاریخ بوده است. با توجه و گواهی گرفتن از منابع تاریخی، آبادی نشینی در این منطقه از قدمت طولانی برخوردار است.
از مظاهر فرهنگ مادی و معنوی که مردم این خطه از خود به جای گذاشته‌اند و میراث تاریخی آنها در دوره‌های قدیمی به حساب آمده و نشانه‌هایی از مهر و آناهیتا، ایساتیس و هخامنشی و زندان اسکندر و برج و بارو و کهن دژهای بزرگ و عظیم و پناهگاه‌های متعدد و موبدان و سران ساسانی و ابنیه و یادگارهایی بعد از اسلام نظیر مساجد و امامزاده‌ها و مزارها و… نشانگر فرهنگ و تمدن مردم چه قبل و چه بعد از دوره اسلامی بوده است.
مردم یزد به زبان فارسی رایج با پاره‌ای ویژگیهای گویشی سخن می‌گویند و بسیاری از واژه‌ها و ترکیبات زیبای فارسی را در گویش خود حفظ کرده‌اند. در استان یزد، برخی ویژگیهای گویشی میان شهرستانهای مختلف محسوس است. معتقدین به آیین زرتشتی در میان خود هنوز به زبان نیاکان‌شان سخن می‌گویند و به ویژه مراسم مذهبی خود را با این زبان انجام می‌دهند.
مسیحی کلیمی زرتشتی سایر
1222 31 3600 800
جمعیت سایر ادیان در استان یزد – سرشماری سال 1395
مذهب اکثریت مردم استان (99 درصد) تشیع می‌با‌شد که از زمانهای قدیم زندگی مسالمت آمیزی را با اقلیت های دینی زرتشتی و کلیمی داشته اند. بعد از اقتدار دولت صفویه در ایران و رواج مذهب شیعه، مراسم عزاداری و سینه زنی برای امام حسین (ع) از جمله مهمترین مراسم های مرسوم در ایران و به خصوص یزد گردید. شور حسینی در بین مردمان نقاط مختلف یزد به گونه ای است که یزد را به عنوان حسینیه ایران می شناسند. 1977 مسجد، 651 تکیه و حسینه و 124 اماکن متبرکه در یزد وجود دارد. از افتخارات مردم این استان تقدیم 3850 شهید، 9605 جانباز و 757 آزاده سرافراز به نظام مقدس جمهوری اسلامی می باشد.
در این استان حدود 3600 زرتشتی در شهرستانهای یزد، اردکان، تفت و میبد، فعالیت های مذهبی، اجتماعی و فرهنگی خود را در آتشکده و دیگر مکانهای مذهبی خود انجام می دهند. کلیمیان ساکن شهر یزد نیز در امور دینی، اجتماعی و فرهنگی با انجمن کلیمیان تهران مرتبط بوده و دارای انجمن مستقلی در یزد نیستند و در حوالی مسجد جامع زندگی می کنند. 13 کنیسه در مرکز استان وجود دارد که هم اکنون 5 کنیسه دایر بوده و کلیمیان، بویژه روزهای شنبه در این مکان‌ها به عبادت می پردازند.
فرهنگ و باورهای درونی مردمان یزد
با وجود آنکه استان یزد، به تبع تغییرات رخ داده در سطح ملی و بین المللی، ساختار نسبتا پیچیدهای دارد که شناخت و بیان ویژگیهای آن به وضوح قابل ملاحظه نیست؛ و لیکن به دلیل حفظ برخی از مولفه هایی که از گذشته در این ساختار نهادینه شده است، میتوان با اندکی تدقیق برخی از وجوه مشترک این ساختار را هر چند به صورت نسبی کشف کرد. در مجموع به لحاظ ابعاد اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی برای مردم دارالعباده و دارالعلم یزد، ویژگی ها و خصوصیات زیر قابل ملاحظه است. هرچند تغییراتی نیز در این ویژگیها به مرور زمان مشاهده میگردد.
ایمان و اعتقاد: توجه، احترام و رعایت ارزشهای اعتقادی و انسانی در یزدی ها، بسیار پر رنگ است و نقش مهمی در نوع رفتار آنان و کسب و کارهایشان دارد. در منطقهی یزد، بیش‌ترین باورها به آب، کویر، اقلیم و مذهب مربوط می‌شود و رگه‌های مذهب در بیشتر باورهای محلی محسوس است.
صرفه جویی: صرفهجویی جلوه ی بارز و روشن کوششی است که در جهت حفظ دستاوردها انجام گرفته است به نحوی که علیرغم فقدان منابع و ذخایر طبیعی، یزدیها را ثروتمند میدانند. از جمله انباشت ثروت در یزد میتوان به گردآوری طلا وجواهرات و تمایل یزدی ها برای سرمایهگذاری در این زمینه اشاره کرد. همچنین جمع‌آوری آذوقه در سردابه‌ها و … همگی حاکی از صرفهجویی و قناعت در مصرف و عواید موجود است.
به هر صورت یزدی در مدیریت مخارج و مصارف بسیار حسابگر و حساس است. صرفهجویی برای یزدی به معنای خرج و هزینه کردن به جا، به موقع و به اندازه، به صرفه و ارزش زا می باشد.
قناعت: یزدی قناعت را وسیله ای برای ایجاد تعادل بین خواسته ها و داشته ها، امکانات و انتظارات می داند. او ضمن شکر گذاری از نعمت ها، تلاش می کند تا شرایط را برای بیشتر و بهتر داشتن فراهم کند.
فرهنگ یادگیری و نوآوری: تعامل انسان با محیط خشن کویری، محتاج آموختن و مهارت‌هایی است که به مرور زمان به دست آمده و به صورت تجربه‌های کاری و زندگی به نسل‌های دیگر انتقال می‌یابد.. یزدی‌های پرتلاش و پرکار، روی در شناخت و یادگیری دارند. تلاش در دستیابی به منابع آب، سازماندهی سوداگری و مراودات و … خود، اندیشه نوآوری دارد.
اهل کار بودن: مردمان خطهی یزد به سخت‌کوشی شهره‌اند و به ویژه در عرصه‌های کشاورزی و تجارت از روحیهی پرکاری، ابتکار و شیوههای کارآمدی بهره گرفتهاند. بی‌شک شرایط اقلیمی و کویری منطقه در این ویژگی کارآفرینی اثرگذار بوده است. شرایط نامساعد کار برای دستیابی به فرآورده‌های کشاورزی، کمبود آب، خشکی منطقه و سختی فرآیند دستیابی به آب، از مردم این ناحیه مردمی پرتلاش، بردبار، نوآور و موفق ساخته است.
یزدیها به هر کجا که در خارج از یزد پا گذاشته‌اند (در نواحی ایران، خلیج فارس و …) به آبادی کشاورزی، کار، داد و ستد و ثروت‌اندوزی اقدام کرده‌اند. مطالعات مربوط به یزد و مردمان آن نیز نشان داده است که درآمدهای حاصل از کار و تلاش یزدیها در خارج یزد نیز به خود بازگشته و به اقتصاد خانوار و منطقه کمک کرده است. تلاش و پیکار با دشواری‌ها و محدودیت‌ها در زمینه‌های مختلف فعالیت، زمینه‌ساز پویایی و بردباری در برابر مشکلات و کاستی‌های مختلف و شکل‌دهندهی عنصر کار و تلاش و فرهنگ کار در یزد بوده است. رویارویی و پایداری در برابرعوامل ناپایدار، تداوم حیات و فرهنگ کار را در این خطه به وجود آورده است.
مروت و مدارا: یزدی، مردم داری و مشتری مداری را در مروت و مدارا کردن می داند و همواره باور دارد که
آسایش دو گیتی تفسیر این دو حرف است بـا دوسـتان مـروت، بـا دیـگران مـدارا
کیفیت گرایی: هر جا و هرگاه از یزد و یزدی گفته می شود، معمولا کیفیت و مرغوبیت هم مطرح می شود. برای یزدی، کیفیت یک عامل دستوری و اجباری نیست بلکه پدیده ای ارزشی و اختیاری است که باعث خوشنامی او شده است.
دور اندیشی: یزدی دور اندیش است و همواره نگاهی به آینده دارد. پس انداز و سرمایه گذاری برای اینده حاصل دور اندیشی و آینده نگری همیشگی اوست. یزدی اهل ذخیره و پشتوانه سازی برای آرامش و آسایش است.
اعتماد و اطمینان: یزدی می کوشد تا با راستی و درستی، خوش قولی و پای بندی به تعهداتش، اعتماد و اطمینان دیگران را جلب کند و برای خود اعتبار کسب کند.
مشارکت پذیری: شرایط زندگی کویری منطقه و لزوم رویارویی جمعی با شرایط طبیعی، تکوین سازمان‌ها‌ی اجتماعی ویژه‌ای را ایجاب کرده است که نمونه بارز آن تأمین آب با حفر قنات‌های طولانی در دل زمین بوده که مستلزم زحمت فراوان و کار دسته جمعی است.
خوشنامی: نیکنام شدن و نیکنام ماندن برای یزدی یک دارایی ارزشمند است که خود حاصل استمرار افکار، گفتار، رفتار و آثار نیک او می باشد. یزدی خوشنامی، اعتبار و آبرو را سرقفلی خود می داند و برای تقویت آن میکوشد.
آرام بودن: مهار نیروهای طبیعی خشن به منظور تداوم حیات و تأمین رفاه و آسایش در گرو تکنیک‌های پیشرفته و یا متضمن صرف نیروی انسانی بسیار و کوشش مستمر است. در یزد تحقق، این امر با پشتوانه ی کار و تلاش خستگی‌ناپذیر انسان صورت گرفته است. این ویژگی به مرور، به خصلتی منطقه‌ای مبدل شده است. در هرصورت باید بیان کرد یزدی زندگی آرام را دوست دارد و از جار و جنجال، دعوا و برخورد با دیگران تا جایی که امکان دارد، دوری میکند.
سوداگری: موقعیت ارتباطی منطقهی یزد، به عنوان یکی از گذرگاه‌های عمدهی کالاهای تجاری کشور، موجب گسترش داد و ستد و رونق فعالیت‌های سوداگری در شهرهای منطقه گردیده است.
پویایی فرهنگی: نفوذ و اثرگذاری ارزش‌ها به دلیل نقش مذهب در حیات روزمره، موجب ماندگاری و پویایی زمینه‌های فرهنگی در تمام شوون زندگی و نفوذ شبکه روابط فرهنگی منطقه گردیده است.
تنوع فرهنگی: جامعه یزدیها جامعه‌ای سنتی بوده و اقوام و طوایف گوناگونی ندارد. جامعه یزدی یکپارچه است. اما از نظر مذهبی، اقلیت‌های مختلفی دارد. مسلمانان، اکثریت را تشکیل داده‌اند.
میل به پیشرفت: تلاش و یادگیری، نشانه میل به پیشرفت است. فرهنگ نوآوری یزدیها را میتوان در گسترش حوزه تجارت تا دوردست‌ها، فرهنگ آبادگری و … به عنوان میل به پیشرفت تلقی کرد.
اعتماد به نفس: گسترش فعالیت‌ها در جهت پیشرفت، حاکی از روحیه اعتماد به نفس و نشانه برخورداری یزدیها از اتکاء به خود است.
مفاخر و شخصیت‌ها
استان کویری یزد همواره مهد بزرگان و فرهیختگان برومندی بوده است که فرهنگ و تاریخ ما به آنها می بالد. از جمله این نام آوران میتوان به شخصیت‌های ذیل اشاره نمود:
ابوالفضل رشید الدین میبدی: مترجم و مفسر نامدار و صاحب سبک در نیمه اول قرن ششم هجری و صاحب تفسیر مشهور کشف الاسرار و عده الابرار
شرف الدین علی یزدی: مورخ، شاعر، نویسنده و ریاضی‌دان قرن نهم
ملاعبدا… بهابادی یزدی: از بزرگان و مشاهیر و علماء قرن دهم هجری و استاد شیخ بهایی صاحب اثر معروف حاشیه ملاعبدا…
وحشی بافقی: از شعرای مشهور عصر صفوی
آیت ا… سید محمد کاظم طباطبایی یزدی: صاحب اثر نامدار عروه الوثقی و از مراجع بزرگ جهان تشیع
آیت ا… حاج شیخ عبدالکریم حائری یزدی: بنیانگذار حوزه علمیه قم، استاد عالیقدر امام خمینی (ره) و از مراجع بزرگ جهان تشیع
آیت ا… حاج شیخ محمد تقی بافقی: اسوه فضیلت و تقوی و مبارز نستوه در دوره معاصر
آیت ا… حاج شیخ محمد فرساد: از علماء و شعرای زبردست دوره اخیر
میرزا محمد فرخی یزدی: شاعر، روزنامه نگار و سیاستمدار آزاده ایران در عهد مشروطیت
آیت ا… فاضل اردکانی: از فحول علمای عصر
آیت ا… حاج سید محمود داماد (معروف به محقق یزدی): داماد آیت ا… حاج شیخ عبدالکریم حائری و از اساتید مبرز حوزه علمیه قم
آیت ا… حاج شیخ غلامرضا فقیه خراسانی: عالم و زاهد پارسا
شهید آیت ا… حاج شیخ محمد صدوقی: مبارز نستوه و از یاران وفادار حضرت امام خمینی (ره) و نماینده امام و امام جمعه در استان بعد از پیروزی انقلاب اسلامی
مرحوم آیت ا… حاج سید روح ا… خاتمی: پیر روشن ضمیر و عارف نامدار وارسته و نماینده امام (ره) و امام جمعه شهرستانهای اردکان و یزد
مرحوم آیت ا… محمد حسین بهجتی: شاعر نامدار و وارسته (شفق) و امام جمعه شهرستان اردکان
صنایع دستی
منطقه یزد از دیرباز به دلیل شرایط اقلیمی و جغرافیایی خاص خود زمینه به وجود آمدن صنایع دستی متعددی را فراهم آورده است که علاوه بر ایجاد فرصتهای شغلی، باعث خلق آثار هنری شگرفی گردیده است. مهمترین صنایع دستی در استان یزد عبارتند از: قالی، قالیچه، گلیم، مخمل، زری، چادر شب، دستمال، قناویز، احرامی، شمد، ترمه، پرده، زیلو، روفروشی، بقچه، لنگ، کیسه حمام، خورجین، پتو، سفال، سرامیک، حصیر، کاشی، انواع شیرینی‌های سنتی و گیوه.