سفر زمان با دیدار از آثار باستانی
در اشتباه‌اند کسانی که گمان می‌کنند آثار باستانی، تنها سازه و مکان و ساختمان و معماری است؛ بی‌گمان تابلوهای نقاشی به‌جا مانده از دوران باستان نیز در شمار آثار باستانی است. آن‌چه که در یک موزه به نمایش گذاشته می‌شود، همه داشته‌های یگانه دوران باستان نیست بلکه بسیاری از آثار، در گنجینه موزه خفته است...
بوم‌گردی ده‌عروس
مجتبی دهقان، کاشف و مالک یک روستای تاریخی، ساکن بهاباد است و تا کنون دو و نیم میلیارد برای روستای تازه‌کشف شده خود سرمایه‌گذاری کرده تا اقامتگاهی برای گردشگران برپا دارد.
وی می‌گوید: تاکنون میزان استقبال گردشگران خارجی و داخلی خوب بوده است. اقامتگاه بوم‌گردی ده عروس، در کیلومتر ۵ جاده بهاباد-بافق در استان یزد جای گرفته است.
قدمت این جایگاه به چند هزار سال قبل می رسد و اولین روستای تاریخی شهرستان بهاباد و استان و حتی کشور است.
سال‌ها قبل که به ذهن انسان نرسیده بود که بتوان با تولید مصالح، بنا ساخت، ساختمان‌هایی در دل زمین‌های ویژه و با مصالح موجود در دل خاک بنا می‌شد. معماری یگانه این ساختمان‌ها بـه نـوعی سازگار با محیط پیرامون است. با بهـره‌گیـری از تکنیک قرارگیری در دل زمین، روش مناســبی برای کنتــرل نوســانات آب و هوایی دارند، به طوری که اتاق ها در زمستان‌ها گرم و در تابستان‌ها خنک‌اند.
اینک دهکده توریستی ده عروس برای دیدارکنندگان و گردشگران آماده است. ابن‌بطوطه در سفری به ایران، از روستایی در مکان فعلی شهرستان بهاباد در استان یزد روایت دارد که مردمان آن از زیرزمین بیرون می‌آیند.
در این روستا تاکنون ۷۰ خانه شناسایی شده و از این شمار، ۱۳ خانه اقامتگاهی بوم‌گردی برای بازدید و سکونت گردشگران آماده‌سازی شده است. این خانه‌های تاریخی سالیان سال در زیر خاک‌های کویر خوابیده بود و در سال۱۳۹۲ کشف و رونمایی شده است.
داخل این خانه‌های زیرزمینی، دالان‌های پیچ در پیچ با سقفی کوتاه ایجاد شده، به طوری که هنگام عبور از آن‌ها گویی وارد تونل زمان شده و به هزاران سال پیش و با همان سبک زندگی می‌کوچیم. تجربه ای که احساس آن و لمس آن از نزدیک بسیار شگفت‌انگیز است.
این خانه‌ها در گذشته‌های دور بیشتر یک سامانه دفاعی برای رویارویی با راهزنان بوده است؛ به طوری که از درهای آن‌ها نه صدایی به داخل می‌آمد و نه صدایی از داخل آن‌ها به بیرون درز می‌‌کرد. در روستای زیرزمینی ده عروس که از معدود آثار تاریخی بهاباد است، زمین‌های کشاورزی، استخر پرورش ماهی و چندین درخت گز و نیز یک قنات است که آبی لب‌شور دارد.
چهار باب از خانه‌های اقامتگاه ده عروس بهاباد دارای اتاق خواب با ظرفیت هر کدام ۷ تن است ولی ۶ خانه دیگر بدون اتاق و دارای ظرفیت ۵ و ۶ تن است، در کل، این مجموعه گنجایش ۵۰ تن را دارد. همگی این خانه ها بدون تخت و به شکل کف‌خواب است.
مجتبی دهقان به سخنانش می‌افزاید: شب‌های این مکان آرام و پرستاره است و تجربه یک زندگی زیرزمینی را به گردشگر می‌دهد و غذاهای محلی در آن پخت می‌شود.
ده عروس یک روستای بزرگ بود در زمان خودش؛ و چون آب هوای خوبی داشت و بهتر از روستاهای دیگر بود، نام ده عروس به خود گرفت یعنی عروس کل روستاهای زمان خود.
شهر خشتی
یزد، شهری در فلات ایران از کانون‌های معماری شناخته می شود؛ ساکنان این شهر خشتی، در زیست نیز مهارت بسیار داشته‌اند و با تعامل با محیط خشک و سوزاننده کویری توانسته‌اند به توانایی‌های بالایی در جنبه‌های گوناگون زندگی دست یابند.
در چرخش روزگار، بد یا خوب، نقش یزد بر قلب کویر کنده‌کاری شده است؛ طبیعت آن سرزمین آمیزه‌ای از آفتاب سوزان و باد خروشان و آب گریزان است؛ از اینرو مردمان یزد با نبوغ خود، آب را از دوردست‌ها به سکونت‌گاه‌های خویش فراخوانده‌اند و با خاک آمیخته و خشت بنا و سازه و خانه ساخته‌اند و دیوار بالا برده‌اند تا از رنج کویر بکاهند و روح طبیعت را نرم سازند و بازی سایه و رقص باد و موج آب به‌وجود آرند.
معماری کویری
بام شهر یزد نیز با گنبدها و مناره‌ها و بادگیرهایش نقشی در آسمان زده است. در یزد معماری و زندگی به سان تاروپود درهم تنیده شده و از همین‌رو یک شهر تاریخی نام گرفته است.
سال ۱۳۹۶ در چهل و یکمین نشست کمیته میراث جهانی یونسکو در کراکوف لهستان، شهر تاریخی یزد، مرزها را در هم شکست و در شمار شهرهای میراث جهانی نشست؛ باغ دولت‌آباد، قنات زارچ و قنات حسن‌آباد نیز در سال‌های گذشته، نام یزد را بر پیشانی میراث جهانی تابانده است.
یزد نخستین شهر تاریخی ایران است که در سیاهه میراث جهانی جای گرفته است. با این رویداد فرخنده، مجال دیگری برای نگهداری از آثار ارزشمند ایران‌زمین، برای معرفی بیشتر آن به جهانیان به‌وجود آمده است. به راستی که ثبت یزد در نمایه میراث جهانی، تنها ثبت کالبد تاریخی در پیکره شهر نیست بلکه بزرگداشت هنر مردمی و هنرمندان و صنعتگران و مهندسان و ایده‌های شگرف انسانی هم هست که واژه نمود یافته است.
بافت یگانه
بی‌بی‌فاطمه حقیرالسادات- نماینده شورای اسلامی شهر یزد می‌گوید: بافتهای تاریخی به‌عنوان هسته اولیه شهرها، تاریخ مستند شهری، قلب تپنده شهرها، نماد فرهنگ شهری، نماد فرهنگ ملی و اسطوره‌های قومی است. سطح نسبتا چشمگیر و عملکرد فراشهری و در مقیاس منطقه‌ای و ملی، اهمیت این بافت‌ها را دوچندان کرده است.
بافت تاریخی به‌عنوان گنجینه‌ای از خاطره جمعی و شیوه زندگی گذشتگان «بار فرهنگی و هویتی» شهر را بر دوش می‌کشد. اهمیت و ضرورت این نواحی تاریخی در شهرها، برای تمایل مردم به بازدید و تجدید گذشته‌نگری نیز هست. افزون بر آن پدیده‌های با ارزش تاریخی و میراث فرهنگی و بافتهای کهن به لحاظ توریستی نیز اهمیت دارد.
به‌طور کلی بافتهای تاریخی، موجودیتی منسوخ و مزاحم نیست بلکه نمادی از پیشینه فرهنگی و مدنی شهر است. مرمت و نگهداری این بجامانده‌های فرهنگی وظیفه‌ای ملی است، چرا که مراکز تاریخی شهرها، تجلی‌گاه ابعاد اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی مردمانی است که در دوره‌های تاریخی در این بخش از شهر روزگار سپری کرده و هویت فرهنگی آن را به ثبت رسانده‌اند.
اهمیت بهره‌برداری و استفاده صحیح از بافتهای تاریخی شهری با رویکرد توجه به هویت تاریخی اجتماعی و فرهنگی شهرها امروز از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. با پیروی از شرایط فرهنگی، تاریخی، اقلیمی و اقتصادی گوناگون، این مورد می‌تواند یک امکان برای حفظ میراث گذشتگان و بهره‌وری گردشگری در شهرها و مناطق گوناگون جمعیتی به شمار آید. کاهش نشانه‌ها و شاخص‌های هویتی شهرها سبب شده تمامی شهرها و به ویژه کلان‌شهرها در یک مسیر همسان‌سازی قرار گیرد، به گونه‌ای که دیگر تفاوت چندانی در معیارهای شهرسازی و تاریخی و فرهنگی در آن مشهود نباشد.
تمایل گردشگران به سمت گردشگری تاریخی و فرهنگی ایران در حال افزایش است که باید با شناخت، حفظ، نگهداری آثار و نقاط بالقوه گردشگرپذیر و با اهمیت تاریخی و میراث فرهنگی در صنعت رو به رشد گردشگری و جهانگردی بتوان ضمن تامین زیرساخت‌های لازم از مزیت‌ها و ارزش افزوده صنعت پرسود گردشگری در شهرها بهره‌مند شد. بافتهای تاریخی در حقیقت شناسنامه گروه‌های ساکن در یک قلمروند و یک سند شناسنامه‌ای به‌شمار می‌رود؛ هرچقدر تلاش کنیم بافت های تاریخی را حفظ کنیم در حقیقت یک سند هویت را حفظ کرده ایم.
بافت های تاریخی اصالت اجتماعی و فرهنگی مردمان یک منطقه و شهر به حساب می آید که ظرفیت بسیار زیادی در جذب گردشگران داخلی و خارجی دارد.
بافت تاریخی زنده و خشتی و پهناور یزد به دلیل ارزش‌های یگانه معماری و فرهنگی و شاخص‌های پایدار مورد توجه میراث جهانی یونسکو است و یزد نماد یک پایتخت تاریخی و فرهنگی در کنار شهرهای پایدار جهان است.
آثار باستانی در جای جای یزد
حقیرالسادات می‌گوید: تقریبا تمام شهرستان های استان یزد دارای بافت تاریخی خشتی است ولی شهر یزد با داشتن ۹۷۰ هکتار بافت تاریخی ناپیوسته و زنده، بزرگترین و مهمترین بافت تاریخی استان را داراست و پس از یزد، میبد و اردکان دارای بافت تاریخی ارزشمند با بناهای شاخص و بادگیرهای زیبا و یگانه است. اکثر روستاهای قدیمی و تاریخی استان نیز دارای بافت سنتی و تاریخی‌اند، گرچه در مقایسه با شهرها خیلی کوچکترند.
در مورد رسیدگی کافی به بافتهای تاریخی یزد باید گفت کم‌وبیش توجه می شود. از ۱۰ سال پیش به این طرف ساکنین بافت تاریخی و نهادهای گوناگون یزد بیشتر به ارزش تاریخی و منحصر به فرد بافت تاریخی یزد پی برده‌اند.
در این سال ها شهرداری ناحیه تاریخی شکل گرفت و با همکاری سازمان میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی و پایگاه میراث فرهنگی در قلب بافت تاریخی، اقدامات بسیار خوبی برای حفظ و مرمت بافت تاریخی با مشارکت ساکنین بافت و سرمایه گذاران بخش خصوصی گردشگری انجام شده است.
کف‌سازی، بدنه سازی، نورپردازی و سایر اقدامات انجام شده در بافت قابل توجه است. البته انتخاب یزد به عنوان شهر میراث جهانی و سپس شهر پایدار جهان نیز بیش از پیش توجه نهادهای دولتی و بخش خصوصی و سرمایه گذاران و مردم را به لزوم حفاظت و رسیدگی بافت تاریخی جلب کرده است.
توجه گردشگران داخلی و خارجی به بافت تاریخی یزد در سال های اخیر نیز قابل چشم‌پوشی نیست و یادمان نمی رود که زمانی مردم ساکن در بافت تاریخی فکر می کرده‌اند این خانه های قدیمی هیچ ارزشی ندارد و شبانه آب می انداختند داخل خانه هاشان که خراب شود ولی اینک نه تنها چنین اقدامی انجام نمی شود بلکه بافت تاریخی تبدیل به گوهر و به یکی از گران ترین و ارزشمند ترین بخش های شهر یزد شده است و به شکل قابل ملاحظه ای به آن رسیدگی می شود که جای سپاس دارد. البته معضلات اجتماعی فرهنگی خاص خودش هنوز پابرجاست. لازم است با تشکیل کارگروه ویژه مدیریت بافت تاریخی نسبت به تامین امنیت بافت و حل مشکلات گوناگون آن برنامه ریزی کرد.
هزینه‌های بالا
هزینه نگهداری بافت تاریخی با توجه به ویژگی های معماری خشتی، درون گرا و متراکم و تاسیسات شهری مورد نیاز آن نسبت به سایر بخش های شهر یزد، هزینه بالاتر و متفاوت تری دارد؛ اما این هزینه‌کرد اضافی ارزش دارد و خروجی و دستاوردها و اثرات این خدماتی که می دهیم هم بیشتر است و نتیجه کارها هم افزون‌تر توسط شهروندان و گردشگران گوناگون دیده می شود.
در مورد بودجه باید گفت که رویکرد بودجه‌گذاری در سال‌های اخیر مثبت بوده و روند افزایشی داشته است اما باید توجه کرد که بزرگترین بافت خشتی زنده و متراکم جهان را در یزد داریم که اگر بخواهیم در حد شهر میراث جهانی واقعا برای آن هزینه کنیم، بودجه های فعلی کفاف نمی دهد و باید از طرف وزارت کشور و وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی درخواست بودجه ویژه برای حفظ و نگهداری و احیای بافت تاریخی یزد کرد. برای تامین هزینه ها ناچاریم از سرمایه اجتماعی و مشارکت مردم محلی و طرح هائی مانند صندوق احیا و اجاره ۹۹ ساله و جذاب سرمایه گذاری بخش خصوصی نیز استفاده کنیم. آن هنگام به یک اعتبار خوب و کافی و پایدار خواهیم رسید.
بازتاب هویت ما
علی اصغر صمدیانی یزد، معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان یزد در این باره می‌گوید: بافت های تاریخی شهرها آثار گران‌بهایی‌اند که فرهنگ، دانش معماری و شهرسازی گذشته را نشان می دهد یا در بیانی روشن‌تر، هویت و شخصیت اجتماعی فرهنگی شهر را به نمایش می گذارد.
بافتهای تاریخی به علت برخورداری از مولفه هایی چون قدمت تاریخی، ساختار محلات و اصلوب ساخت و ساز، سند هویت مردمان آن محسوب می شوند و در اصل سند هویت یک شهر است.
بافت تاریخی شهر یزد با جداکردن بخش شمالی دشت کویر و بخش جنوبی دشت لوت، توانسته کهن‌ترین جاذبه‌های مدنی را در خود جای دهد. بافت قدیم شهر یزد با مساحت ۱۰۰۰ هکتار را می‌توان بکر‌ترین و گسترده‌ترین بافت تاریخی ایران دانست. ثبت شهر تاریخی یزد در فهرست میراث جهانی یونسکو به سال ۱۳۹۶، موقعیت ویژه‌تری به آن بخشیده است. یزد ملتقای دو فرهنگ ایرانی و اسلامی است که پیروان ادیان گوناگون به گونه‌ای مسالمت‌آمیز در آن می‌زیند و جلوه‌های گوناگون از ایران کوچک را در گذار زمان از دوران باستان تا کنون می‌توان در آن مشاهده کرد.
بافتهای به ثبت رسیده استان یزد در فهرست آثار ملی کشور و به مساحت ۳۳۵۰ هکتار و شامل بافتهای شهر یزد، شهر میبد، شهر اردکان، شهر ابرکوه، شهر مهریز، شهر مروست، شهر ندوشن و روستای ترکان است. پرونده ثبت چند شهر و روستای دیگر استان یزد در ثبت آثار ملی در حال انجام می باشد. اهداف فرهنگی در حفاظت بافت تاریخی توجه و حفظ ارزش های فرهنگی و بومی بافت همراه با توسعه صنعت گردشگری در آن توجه به بناها و مجموعه های تاریخی به عنوان ثروت اجتماعی و فرهنگی با زنده سازی بافت و تاکید بر محورهای فرهنگی و تاریخی آن است.
نگهداری و حفاظت از بافتهای تاریخی استان با این وسعت، لازمه‌اش همکاری جامعه محلی و تمام ارگان‌های و نهادهای تاثیرگذار در این مورد است؛ و برای حفاظت و زنده نگهداشتن این بافتهای تاریخی ارزشمند نیاز به یک همیاری در سطح ملی است. امید که امانتداران خوبی برای حفظ میراثی باشیم که از مردمان گذشته برای این دیار کهن برجا مانده است.
کشف‌های ناگهانی
برخی آثار باستانی جهان به شکل ناگهانی یافت شده‌اند. کشاورزی هنگام کار روی زمین لوبیا، متوجه یک شئی بسیار بزرگ شد که اسکلت یک ماموت پشمالوی بسیار بزرگ با قدمت یک هزار و ۵۰۰ ساله است.
یا کشف یک انگشتررمهر از زیرزمین، هنگام حفاری و در ارتباط به دوران پادشاهی شیلدریک. یا کشف یک انسان مومیایی باستانی که اثر انگشت‌اش نیز سالم مانده است؛ و کشف یک ویلای باشکوه رومی در میان‌سرا(حیاط) یک خانه؛ و نیز کشف اسکلت مرد یخی در کوهستان؛ و یک شهر زیرزمینی از دوران بیزانس؛ و همچنین نقاشی‌های دیواری شگفت در یک غار که اینک برای آن‌که نقاشی‌ها خراب نشود گردشگران از سامانه مانیتورینگ در بیرون از غار به تماشا می‌نشینند