مسجد جامع فهرج، یکی از نوادر معماری گلین در ایران

روستای تاریخی فهرج در 22 کیلومتری جنوب شرقی یزد قرار دارد که جغرافی‌دانان مسلمان در قرن چهارم هجری از آن به نام “بهره” نام‌برده‌اند که دارای مسجد جمعه بوده است. نخستین بار اصطخری در مسالک و ممالک (تألیف 340 هـ. ق) بدان اشاره دارد و پس‌ازآن ابن حوقل (متوفی: 376 هـق) و ابن بلخی (تألیف 510 هـق) نیز تماماً مطالب اصطخری را نقل کرده‌اند، اما آنچه از مستندات و شواهد تاریخی برمی‌آید؛ عبور شاهراه تجاری و باستانی ری به کرمان یکی از مهم‌ترین دلایل رونق منطقه بوده است. منابع تاریخ محلی گرچه از نبرد مسلمانان در زمان خلافت عمر در این قسمت به‌تفصیل عنوان کرده‌اند و رنگ بوی اسلامی بدان داده‌اند اما آنچه هویت آن را مبرهن ساخته، وجود مسجد جامع بی‌نظیر با تک مناره آن است که از دور دست؛ چشم هر بیننده را به خود معطوف می‌سازد.
مساجد یکی از شاخصه‌های معماری شهرهای اسلامی است. با ورود اسلام خیلی از مهرابه ها (مسجد سر کوچه محمدیه نائین)، ایوان (مسجد نی‌ریز) و آتشکده‌ها (مسجد یزد خواست، جامع بروجرد) به مساجد تبدیل شدند، اما به نقل از پدرمعماری ایران ـ استاد محمد کریم پیرنیا ـ مسجد جامع فهرج نخستین مسجدی است که تاکنون در خاک ایران شناخته‌شده است. با توجه به طرح مجموعه و وضع و موقعیت حیاط و شبستان و صفه ها، مسلم است که این بنا، اثری اسلامی است و از روز نخست، برای مسجد ساخته‌شده و مانند مسجد صدر اسلام، چنانچه از کتب اخبار برمی‌آید، دارای طرحی ساده و بی‌پیرایه است.
مسجد جامع فهرج یکی از نمونه‌های نادر اتصال معماری پیش از اسلام به معماری دوران اسلامی است که ویژگی نیارشی شیوه پارتی (ساسانی) را در خود دارد و به‌نوعی معماری دوران انتقال است. این مسجد هم چون مسجد شوش (اواخر قرن اول هجری)، مسجد تاریخانه دامغان (اواسط قرن 2 هجری) و مسجد جامع شوشتر (سال 254 هجری) از الگوی معماری شیوه خراسانی تبعیت می‌کند.
نقشه این مسجد بسیار ساده است، حتی ساده‌تر از تاریخانه دامغان، اما از شکوه خاصی برخوردار است که دارای شبستانی است با پنج دهانه و یک رده ستون و جرز ستبر و چهار ایوانچه یا چفته و دو راهرو و کناری که ایوانچه ها را به شبستان می‌پیوندد و سرپوشیده‌های آن گردسرائی کوچک سرگشاده را گرفته و دو گرم خانه کشیده که هر طرف راهروها پیوسته و دربندی که در ورودی مسجد است.
عناصر معماری در این مسجد همچون: زغره ها و ستونک های چهار گوشه جرزها، سر ستون‌ها، درگاه‌ها و آرایش‌ها، همه، به سبک معماری پیش از اسلام ایران است. با این تفاوت که تاق آن ارتفاع چشمگیری دارد و هیچ‌گونه تلاشی را که می‌بایست قاعدتاً برای سبک کردن و مردم وار کردن بنا به کار رود، دیده نمی‌شود. اولین نشانه‌های خفیف تیزه دار شدن قوس‌ها که در این مسجد مشهود است، سرآغازی است قابل درنگ در شکل‌گیری قوس‌های جناغی در اوایل قرون اسلامی که از منظر تاریخ مهندسی و معماری در ایران، درخور توجه فراوان است.
دکتر محمدرضا اولیا یکی از پیشکسوتان و اساتید معماری یزد در خصوص مسجد جامع فهرج بیان دارد: شاهدیم که معمار آن با هوشمندی تمام، بخش هایی از جرزهای باربر تاق‌آهنگ را به لحاظ نظری حذف کرده تا حدی که جرز به ستون تبدیل شود. البته نمونه‌ای از این ستون‌ها را می‌توان در ضلع شمالی سردر اصلی مسجد اولیه جامع و مسجد شیخی‌ها واقع در شهر یزد مشاهده کرد.
یکی از مهم‌ترین عناصر معماری این مسجد علاوه بر معماری منحصربه‌فرد گلین آن، تک مناره بودن است که این مأذنه به عنوان نشانه آبادی نیز از دور نمایان است و احتمالاً در قرون چهارم و پنجم به آن الحاق شده زیرا ابعاد خشت‌ها در مقایسه با مسجد اولیه، کوچک‌تر به نظر می‌رسد.
با توجه به معماری ساده مسجد، اساساً تزیینات آن بی‌پیرایه است. نمای سیمگل، گلریگ و چفت‌های گچی در مسجد، از طاقچه‌های کوچک با پوشش شکنجی و نقش‌های شکنجی و دالبری برای آرایش نما استفاده‌شده است. حتی در قسمتی از مسجد، نقشی از کنگره‌های تخت جمشید نیز دیده می‌شود. تزئینات چند پره‌ای بر روی قوس‌ها، نخستین بار در معماری دوره ساسانی در گچ‌بری‌های قوسی تاق کسرا به‌کاررفته است. بعدها این شیوه در معماری اسلامی پدیدار شد که بیشتر جنبه تزئینی داشته است.
نقش درهای بلند که با گچ و رنگ اخرایی، بر روی دیوار شرقی به صورت فرورفته باقی‌مانده یکی دیگر از جلوه‌های آرایه بناست که استاد پیرنیا اعتقاد دارد: چون ساخت درهای مجلل در صدراسلام معمول نبوده، معمار؛ نقش درهای ساسانی را با گچ بر دیوار نگاشته تا یادگاری از درهای زیبای کهن، برای آیندگان برجای بگذارد.
به‌طورکلی می‌توان گفت شهر یزد با معماری گلین و شگفت‌انگیز خود هنوز ناگفته‌های بسیاری دارد که وجود مساجد جامع و محله‌ای در جای‌جای این خطه کویر علاوه بر اسامی دارالعباده، دارالعلم، حسینیه ایران، تصویر زیبا از گلدسته‌ها و بانگ مؤذن آن را به رخ می‌کشد. شاید اولین مسجد شناخته‌شده با هویت ساخت اصلی آن در این شهر قرار دارد اما شاید با مطالعات عمیق‌تر بتوان اولین‌های شهر کویر را به منصه ظهور رساند.
وجود شاهراه باستانی و مسجد جامع منحصربه‌فرد فهرج، این روستا را به عنوان یکی از مقاصد گردشگری تاریخی معرفی کرده است. ارمغانی دیگر از این روستا، همین بس که بر اساس شاخص‌های جاذبه، زیرساخت، زنجیره ارزش و پایداری روستا، با رتبه ۲ ملی به‌عنوان یکی از ۸ کاندیدای ایران، در پروژه بهترین روستاهای جهانی گردشگری سال ۲۰۲۴ برای معرفی به سازمان جهانی گردشگری انتخاب شده است.